Professor Jan Rotmans geeft in 'Verandering van tijdperk' een concreet en soms ontluisterend beeld van de heftige botsing tussen de gevestigde orde en de opkomende nieuwe orde. Dit boek laat zien wat ons te wachten staat en biedt inspiratie omdat in deze kantelperiode ieder individu en elk initiatief telt; eenieder kan juist nu het verschil maken. Oud GroenLinks fractievoorzitter Arnold van Kalken bespreekt dit boek aan het begin van het nieuwe jaar. “Wie weet heeft iemand er iets aan."
Verandering van tijdperk
Nederland kantelt
Jan Rotmans (Aeneas), (2014).
Nederland is vastgelopen in oude systemen en structuren. Het roer moet om. Transitie, omwenteling, kanteling. Op veel plekken zijn kleinschalige initiatieven ontstaan om deze transitie voor te bereiden en uit te voeren. Bepaalde typen mensen spelen daarbij een belangrijke rol:
* de kantelaars: slaan een nieuwe weg in, zijn organisatorisch en strategisch sterk, hebben min of meer een totaalbeeld voor ogen, zijn project- en proces-gedreven;
* de koplopers slaan ook een nieuwe weg in, op één gebied (bijv. onderwijs), hebben doorzettingsvermogen en veel energie, zijn project-gedreven;
* de verbinders hebben niet per se een eigen idee of project voor ogen, maar zijn uitstekend in staat om te netwerken, om overheid en groepen mensen of bedrijven met elkaar in contact te brengen (verbinden), zijn onmisbaar om welk project dan ook van de grond te tillen.
Nederland kent nu zo’n 10.000 vernieuwingsprojecten met pakweg 10.000 koplopers. Daarbij zijn zeg maar 250.000 mensen betrokken! Dat is pakweg 2% van het aantal mensen ouder dan 20 jaar. Dit is een begin.
Hoe dan ook, steeds meer mensen vinden dat
- het onderwijs moet kantelen. Terug naar de kern: naar opvoeden en vormen, naar voorbereiden van leerlingen op de toekomst. Dat houdt zeker ook in kennis overdracht, met passie. Er zijn een aantal transities nodig in het onderwijs: van bureaucratisch naar flexibel, van zakelijk naar menselijk, van gestandaardiseerd naar divers, van verstard naar ruimte biedend en van rendementsgericht naar kwaliteitsgericht!
Er bestaat geen onderwijsproducent (leraar) en ook geen onderwijsconsument (leerling). In het Nieuwe Onderwijs staan leraar en leerling centraal, dat is persoonsgerichte ontwikkeling; er moet een balans komen tussen kennis en competenties; onderwijs moet stimuleren en motiveren; er moet ruimte komen voor professionals die niet meer gehinderd worden door bureaucratie. Het bedrijfsleven is slechts op afroep betrokken bij les-inhoud en -uitwerking. - de zorg moet kantelen. Nu zijn velen bij de zorg ‘betrokken’: de overheid (ministerie van VWS), de zorgverzekeraars, de gezondheidsinstellingen, zorgdeskundigen en zorgeconomen (enz). Terwijl het in feite slechts om de Patiënt, de Zorgverlener en de Zorgverzekeraar gaat *1) *2)
Nu is de macht van de Zorgverzekeraars veel te groot. Het is zelfs zo dat zij bepalen in welk ziekenhuis ik behandeld mag worden en welke medicijnen ik mag gebruiken - niet homeopathisch! In Nederland zijn er eigenlijk nog maar 4 zorgclubs die 90% van de ‘markt’ beheersen. En nog gekker: ziekenhuizen kunnen failliet gaan en ziekenhuizen (of delen daarvan: bijv. de afdeling verloskunde) kunnen verdwijnen uit je omgeving. Na acht jaar ‘gereguleerde marktwerking’ olv de zorgverzekeraars is de oogst: de verzekeraars hebben een reserve opgebouwd van 10 miljard euro, de patiënten betalen meer dan 30% méér voor de zorg en de bureaucratie heeft geleid tot chaos, wanbeleid en schandalen. En de gemeenten moeten dat recht zien te breien.
Dat mensen steeds meer zelf de regie in handen nemen is toe te juichen. Maar dat dat bepaald wordt door een overheid ‘op afstand’ of door een op geld beluste zorgverzekeraar helemaal niet!
Het Nieuwe Zorgstelsel moet een mengvorm zijn van eigen initiatief (Zelfredzaamheid), hulp van mensen die je kent (Participatie) en een Overheid bij voorbeeld in de vorm van gemeentelijke (wijk-) teams die de regie hebben. - de energiesector moet kantelen. Feitelijk kan ieder land, iedere regio, iedere stad, ieder huis, ieder individu energie-neutraal opereren.
De noodzaak daartoe is overduidelijk:
- In ecologisch opzicht (uitstoot CO2 en fijnstof, de opwarming van de aarde);
- in medisch opzicht vanwege de gevaren voor de volksgezondheid;
- in financieel opzicht, we betalen ons blauw aan allerlei belastingen of energie heffingen (geld voor bonustrekkers?).
De macht van de huidige energie bedrijven is veel te groot. Shell c.s. houden al pakweg 50 jaar duurzame ontwikkelinen tegen. Er vindt transitie plaats (bij DSM bijv.), maar niet alle spelers zien dat of zijn te laat (Shell). Overigens: het Nieuwe Energie Bedrijf zijn we zelf! - het financiële systeem moet kantelen. Geld moet weer een middel worden in plaats van een doel. Geldcreatie moet weer het monopolie worden van de overheid. Publiek en privaat moeten duidelijk gescheiden worden. En banken moeten focussen op hun kerntaken (accepteren van deposito’s, faciliteren van elektronische betalingen, zorgen voor cash geld en het verstrekken van leningen). Allerlei veranderingen vinden plaats, maar een fundamenteel debat over het Nieuwe Financiële Systeem en welke instellingen en geldsoorten daarin een rol moeten spelen ontbreekt!
Kortom, het hele systeem gaat op de schop. De ‘houdbaarheidsdatum’ van de huidige domeinen van onderwijs, zorg, energie en financiën is verstreken. Marktwerking, schaalvergroting, fusies e.d. hebben hun tijd gehad - en ons in een zwart gat gestort. De *systeemwaarden als efficiency, effectiviteit, rendement, kosten en baten of pragmatisch hebben hun tijd gehad - en ons op het verkeerde been gezet. De kleilaag van managers, technocraten, bureaucraten, aandeelhouders en controllers kunnen naar huis. Zij opereerden vanuit hun silo’s en controleerden en beheersten, dikwijls alleen maar in eigen belang. De mens sneuvelde in dit systeemgeweld.
En dus moet de hele economie (het economisch systeem) kantelen.
* Menswaarden als vertrouwen, vrijheid, kwaliteit, ruimte en tijd moeten voorop komen te staan. De verbroken verbindingen (de vervreemding) tussen management en werkvloer, financiering en inhoud en tussen mens en systeem moeten veranderen (kantelen). Dat kan alleen door een *systeembreuk! De Nieuwe Economie heeft nieuwe normen en waarden, is een ander spel met nieuwe spelers en met nieuwe regels. De transitie moet stap voor stap gaan. Eerst in kleine kringen van kantelaars, koplopers en verbinders, dan in kringen van kringen, tot er een breder draagvlak ontstaat.
* Nieuwe waarden worden dan bij voorbeeld het lange-termijn-rendement, de kwaliteit, vertrouwen en welzijn!
Kapitalisme en Neoliberalisme hebben hun tijd gehad. Kapitalisme is gericht op het overleven van de sterksten, en leidt tot steeds meer sociale ongelijkheid (Piketty). Het Neoliberalisme heeft geleid tot ‘vrijheid’ voor ‘goocheme’ personen, tot ‘vrij’ ondernemerschap maar wel ten koste van de derde wereld, de ‘zwakkeren’, de ‘minder slimme’ onderhandelaars, en zo voorts.
En dan moet dus ook het politieke systeem kantelen.
Er ontstaat een dilemma. Van de ‘overheid’ wordt verwacht dat ze ‘onderheid’ wordt: dat de ‘onderdanen’ zich ontplooien tot ‘overdanen’. Met andere woorden de overheid moet bottum-up gaan handelen! Maar tegelijkertijd moet de overheid de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht regelen! In deze transitie moet de overheid ook nog eens een stabiliserende, stimulerende en een faciliterende rol hebben! Rotman zegt: de overheid heeft niet langer de regie, maar moet faciliteren als verbinder, makelaar en schakelaar tussen allerhande private en maatschappelijke partijen. Tja. *3)
Een faciliterende overheid trekt zich absoluut niet terug maar is proactief, makelt, schakelt, stimuleert, agendeert, verbindt! Wij leven nu met een overheid (van de VVD) die een Crisis en Herstelwet er doorjaagt, om doelen te bereiken die in het belang zijn van slechts een bepaald deel van de mensen (de auto-aanbidders, het Rotterdamse Havenbedrijf of whatever). Dat heeft geleid tot meer asfalt, minder natuurgebied, minder volksgezondheid. En tot minder inspraak en medezeggenschap: bij voorbeeld waar er Windmolens ‘moeten’ komen of een Blankenburg tunnel. En tot vernedering van mensen: kijk naar het gehannes met vluchtelingen. We leven feitelijk in een tijd van ‘Toewijzing’: de minister bepaalt, het volk b(et)aalt. Alleen de Oude Economie is gebaat bij deze ‘Oude politici’. In de Nieuwe Politiek gaat dat beslist anders.